Rusya nın Kafkasya yerleşmesi ve ark ın aydınlanması teşebbüsleri
Çarlık Rusyası ve Kaçar İran İmparatorluğu Kurtköy Escort 10 Şubat 1828 de varılan Türkmençay Mutabakatı sonucunda Kafkasya daki Hanlıklar büsbütün Rusya nın denetimi altına geçerken yönetim merkezi olarak Tiflis belirlenmişti
ŞARK AYDINLANMASI
İmparatorluğun ana hedefleri ortasında yeni tipli Maltepe Escort eğitimi yaygınlaştırmak reelist edebiyatın yaranmasını ve gelişmesini teşvik etmek yoluyla kültürel faaliyetlerin müslüman bölgelerinin tamamına yayılmasını desteklemek vardı Tiflis teki idare merkezine müslümanların işe alınması bu taraftaki çalışmaların önünün açılmasına Tuzla Escort kıymetli ölçüde dayanak sağlıyordu
İşte idarede tercüman sıfatıyla misyon yapan Mirza Fethali Ahundzade nin 1848 yılında kaleme aldığı güldürü Kafkasya toplumları ortasında reelist edebiyata geçişin temelini atmakla kalmayıp Şark Aydınlanmasının Anadolu Yakası Escort çığırını açan bir fenomen olarak fikir ve fikir tarihine geçti
1848 54 yılları ortasında kaleme aldığı altı güldürünün akabinde Mirza Fethali Ahundzade nin yazdığı Aldanmış Yıldızlar isimli düz yazı yapıtını 1860 ların başında kaleme aldığı iki felsefi Tractatus ve arkadaşlarıyla mektuplaşmaları izledi
ARAP ALBAFESİNDEN VAZGEÇİP LATİN ALFABESİNE GEÇTİLER
1863 te İstanbul a gelerek Sadrazam Keçecizade Mehmet Fuat Paşayla bir ortaya gelen Ahundzade nin iki somut teklifinden biri dinin katı radikal kurallarında kimi ıslahatların yapılması ikincisi ise form alfabesi olan Arap harflerinden vazgeçilerek sesli Latin alfabeye geçilmesiydi Teklifleri kabul görmeyen Ahundzade Tiflis e dönünce arkadaşlarına yazdığı mektuplara İstanbul gezisiyle ilgili kanısını Osmanlı bakanları toplumu değil kendi çıkarlarını düşünüyor hayatımın sonuna kadar onlara karşı uğraş edeceğim diye tabir etmişti Ahundzade nin o günkü Kaçar İran coğrafyasında mektuplaştığı gayret arkadaşlarından biri de Ermeni asıllı Mirza Melküm Han idi
Mücadelenin ikinci basamağını da Rusya Meşrutesi tetiklemişti
O İHTİLALLERİN PERİYODUNU KASTETTİ
Bakü de petrol endüstrisinin gelişmesi Kacar İran idaresi altındaki Azerbaycan Türk kökenli ahalinin bir kısmının Kuzeye akın etmesine neden olmuştu Bu durum başta Erdebil olmakla Tebriz Urmiye Hoy Karadağ Zencan v d bölgelerden gelen insanların Bakü nün eğitim kültür basın hayatındaki gelişmeleri yakından izlemesine sebebiyet ver mişti Petrol endüstrisinin gelişmesi Nobellerin iş ortağı milyoner Hacı Zeynelabidin Takizade yi başşehir Sankt Petersburg a Çar İkinci Nikolay a kendi özel temsilcisini göndererek Azerbaycan Türkçesinde gazete çıkarmak için müsaade almasına sevketmişti
Hayat isimli gazetenin başına yayın hayatına başlamasından kısa mühlet sonra Ahmet Ağaoğlu geçerken bir mühlet sonra öbür petrol milyoneri İsa Beyefendi Aşurbeyov sahibi olduğu Füyuat mecmuasının başına Hüseyinzade Ali Bey i getirmişti Gelişmelerin tümüne istikamet veren öge ise Çar İkinci Nikola nın özgürlüklerin alanını alabildiğince genişleten 17 Ekim 1905 tarihli kararı olmuştu
O periyotta Tiflis te yakın arkadaşı Ömer Faik Nemanzade ile Nevruz isimli mecmua çıkaran Ahundzade ekolünün en kıymetli devamcısı Celil Mehmetkuluzade bir çocuğun sokakta sattığı Kukureku mecmuasında Çar Nikola nın başının horoz biçiminde çizildiğini görünce mecmuayı alarak Nevruz un matbaasına koştuğunu ve Faik Efendi meğer durmak vakti mıdır Elin oğlu Padişahın başını horoz biçiminde çiziyor biz neden duralım diye teklifte bulunduğunu anılarında aktarmaktadır
İşte 7 Nisan 1906 da Tiflis te ışık yüzü görmüş Şark Aydınlanmasının en değerli matbu organı için imtiyaz sahibi Celil Mehmetkuluzade Molla Nasrettin i zamanenin kendisi yarattı tabiatın kendisi yarattı derken işte o ihtilallerin periyodunu kastemişti Çar İkinci Nikola nın Rusya için imzaladığı demokrasiye geçiş maddeleri bölgede evvel İran ı etkiledi 1906 da vefatından kısa mühlet evvel anayasal tertibe geçiş kararını imzalayan Kacar İran Şahı Muzzaffereddin den sonra tahta çıkan oğlu Muhammed Ali anayasayı feshederek tekrar diktatoryayı getirmekle kalmadı İngiltere den aldığı takviyeyle 1908 de Tahran daki parlamentoyu bombaladı
Aynı 1908 de Rusya da başbakan Stolıpin baskıyı güçlendirerek özgürlükleri ortadan kaldırınca Ahmet Ağaoğlu ve Hüzeyinzade Ali Beyefendi Bakü yü terketmek zorunda kaldıkları üzere evvel Tebriz e ardından ise Tahran a giden 24 yaşlı Mehmet Emin Resulzade orada çıkardığı İran e nou isimli dergiye bu defa Tebriz de alevlenen özgürlük harekatına takviye verdi Siyaset litarütürüne İran Türkleri kavramını getiren şahsiyet de Şark ın birinci Cumhuriyetinin kurucusu Mehmet Emin Resulzade dir
TÜRK HAKİMİYETİNE KARŞI TÜRKLERİN DEMOKRASİ SAVAŞI
Muhammed Ali Şah ın parlamentoyu bombalaması başta Tebriz olmakla başka bölgelerde de yeni bir anayasa yanlısı harekatın ortaya çıkmasına neden oldu ve çıkan isyanlar sonucunda Muhammed Ali 1909 yılında parlamentoyu tekrar açmak zorunda kaldı
Ali Müsyö Haydar Emioğlu üzere aydın sol görüşlü siyasetçilerin fikir ve fikirleri Settar Han ve Bağır Han üzere askeri işlerde becerikli başkanların gücüyle birleşince ülkenin siyasi hayatında büyük bir canlanma yarandı Rusya ve Kaçar İran coğrafyasındaki bu gelişmelerin Osmanlı İmparatorluğu nda da çalkantılara neden olması kaçınılmaz bir durumdu İngilizlerin ve Rusların takviyesini alan Muhammed Ali Şah ın ülkedeki yenilikçi anayasal harekatları büsbütün bastırmasından sonra Mehmet Emin Resulzade 1911 de İstanbul a gelmek zorunda kaldı ve Hüseyinzade Ağaoğlu Yurdakul Gökalp ve çok yakın dostlukları ölene kadar devam edecek Tanrıöver ile birlikte Türk Ocakları nın kuruluş çalışmalarına katıldı İşte bu çaba süreçleri 28 Mayıs 1918 de Bakü merkezli Azerbaycan Cumhuriyeti nin 23 Haziran 1920 de ise Tebriz merkezli Azadistan Devleti nin ilanıyla sonuçlanmış olup Azerbaycan Cumhuriyeti 27 Nisan 1920 de Rus Bolşevik işgaliyle Azadistan Devleti ise 14 Eylül 1920 de toprak ağalarının desteklediği kümelerin Tebriz e taarruzuyla son bulmuştur
Ve bu özgürlük ve demokrasi çabasının bir sonraki dalgası SSCB nin dayanağıyla Kasım 1945 te yeniden Tebriz merkezli bir ulus devletinin kurulmasına kadar varmış Aralık 1946 da Sovyetlerin bölgeden çekilmesiyle Pehlevi rejiminin bölgeye saldırarak 10 bin kişiyi katletmiş ve böylelikle İran daki Azerbaycanlıların bağımsızlığına son verilmiştir Bu durum günümüze kadar devam etmektedir
DEVRİMCİ HAREKATLARA KALEMİYLE BİR ORDUDAN FAZLA HİZMET ETMİŞ ŞAİR
Evet bu şahsiyet Türkiye de de uygun bilinen Nerde Müslüman görürem korkuram şiirinin muharriri Mirza Ali Ekper Sabir idi
Azerbaycanlıların hakları uğruna gayrete kalemiyle kesintisiz takviye vermiş Ali Ekper Sabir Osmanlı ahalisini de kendi hakları uğruna uğraşa seslemiştir İşte bundan ötürü şair Abbas Sıhhat yakın arkadaşının vefatından sonra 12 Temmuz 1911 kaleme aldığı yazıda Sabir İran Meşrute İhtilaline bir ordudan fazla hizmet etmiştir diye tarihi nitelikteki bir tespitte bulunmuştu
Hak medetkar oldu Azerbaycan Etrakına Türklerine
Ali i Kacar ın protest ettiler Dahhak ına
Ol şehidanın selam olsun revan i pakına
Kim dökülmüş kanlar Tebriz ü Tahran hakına toprağına
Onların cennet değildir menzili aya nedir
Aferinim himmet i vala i Settar Hana dır
Sovyet kuvvetlerinin 1941 1946 yılları ortasında kendi denetiminde bulundurduğu Tebriz Erdebil Urmiye Hoy Zencan v d bölgelerde ağır kültürel faaliyetlerin içersinde bulunmuş Kulam Mehmetli den şahsen dinlemiştim O yıllarda Sabir in Hophopname si Tebriz çarşısında dört bin tümene bile bulunamıyormuş Bir daire fiyatına yani
Mahsa Amani nin katledilmesiyle patlak veren olaylar 114 evvel olduğu üzere tekrar ve tekrar Mirza Ali Ekper Sabir in Nedir aya yeniden isyanları İranlıların dizesini bize hatırlatıyor Lakin son 76 yıldan beri olduğu üzere tekrar en değerli farkla Sabir in İranlılar dediği Azerbaycan bölgelerinin bu isyanda da kendi başkanı kendi çaba ideolojisi ve metodolojisi bulunmamaktadır
Kimse kusura bakmasın aynı bölgede yaşayan hadi 30 milyon demeyelim 25 milyon 20 milyon 15 milyon 10 milyon 5 milyon hayır hayır 3 milyon tıpkı ırka mensup bir topluluğun ana lisanında ilkokul hakkı bile yoksa bunun müsebbibi diğerlerinden evvel o topluluğun ta kendisidir
İşte Mirza Ali Ekper Sabir in bir büyüklüğü de 113 sene evvel bu hususu tespit etmesidir
Bu yol bir ulu kurbangahıdır insafın imanın
Ne iman vaktidir gözet lakin hayrın cebişdanın cebin
Yeter canım çekil git etme çok tabhir i hürriyet
Bizim kazanda oynamaz hergiz kefkir i hürriyet
Haksız olmadığını günümüzdeki gelişmeler bir daha onaylamıyor mu
Muhakkak olan öteki bir konu da Tebriz in Erdebil in Urmiye nin Hoy un Zencan ın ve hatta Tahran ın bile Mirza Ali Ekper Sabir okumadan hiçbir hak hukuk elde edemeyeceğidir
Mayis Alizade